اعلام الساجد باحکام المساجد

---

اعلام الساجد باحکام المساجد کتابی در احکام و فضیلت‌های مسجدالحرام، مسجدالنبی، بیت المقدس و دیگر مساجد، نوشته محمد بن بهادر زرکشی (م. ۷۹۴ق.) می باشد.

۱ - معرفی کتاب

---

این کتاب شامل احکام فقهی ویژه مسجدالحرام ، مسجدالنبی ، بیت المقدس و دیگر مساجد و از نخستین کتاب‌هایی است که به گونه مستقل بدین موضوع پرداخته‌اند. اعلام الساجد از منابع مهم فقه شافعی در احکام ویژه مساجد است که افزون بر احکام، به تاریخ و خلاصه‌ای از وضعیت مساجد سه گانه اشاره می‌کند.

۲ - معرفی مولف

---

ابوعبدالله بدرالدین، محمد بن بهادر زرکشی از دانشوران شافعی به سال ۷۴۵ق. در قاهره زاده شد. او را به دلیل حفظ کتاب المنهاج فی الفروع امام نووی، منهاجی خوانده‌اند. در کودکی نزد پدرش صنعت زرکش (زربافی) را آموختو گویا به همین سبب، وی را زرکشی گفته‌اند.

۳ - اساتید

---

او از استادان مصری همچون جمال الدین اسنوی، سراج الدین بلغینی و حافظ مغلطای بهره برد. سپس به حلب و دمشق سفر کرد و از استادان نام آور آن دیارها نیز بهره برد. دروس فقه و اصول را از شهاب الدین اذرعی در حلب فراگرفت و برای تسلط هر چه بیشتر بر دانش حدیث ، به حلقه درس ابن کثیر در دمشق پیوست. سپس به قاهره بازگشت و در جست وجوی دانش‌های گوناگون کوشید تا به مقام استادی رسید و به تدریس فقه شافعی و افتاء پرداخت. همچنین ریاست خانقاه کریم الدین را در قرافه صغرا بر عهده داشت.

۴ - آثار

---

بیش از ۳۰ عنوان تالیف در دانش‌های گوناگون چون فقه، اصول، فروع و قرآن از وی بر جای مانده است.آن چه در این میان شهرت یافته و به مؤلفش نیز شهرت بخشیده، کتاب ارزشمند البرهان فی علوم القرآن در حوزه دانش‌های قرآنی است که بیشتر کتاب‌های قرآنی به آن استناد کرده و از آن بهره برده‌اند. سیوطی (م. ۹۱۱ق.) کتاب الاتقان فی علوم القرآن را بر مبنای همین اثر نگاشته است.زرکشی به سال ۷۹۴ق. در مصر درگذشت.

۵ - ساختار کتاب

---

وی کتاب را در چهار باب و یک مقدمه سامان داده است.
۱. در مقدمه کتاب، به بررسی معنای لغوی و شرعی مسجد پرداخته و سپس به سخنان و اختلاف‌ها درباره نخستین مسجد ساخته شده در زمین اشاره کرده است. فضیلت ساختن مسجد و آیات و روایت‌ها در این باره، از دیگر مطالب این مقدمه است.
۲. او باب نخست کتاب را به مسجدالحرام اختصاص داده و در آغاز به بنای کعبه پیش از هبوط حضرت آدم و سپس ساخت و سازهای آن همچون بنای ابن زبیر و ویرانی و بازسازی آن به دست عبدالملک بن مروان اشاره دارد. گفتار درباره نخستین کسی که بر کعبه پرده پوشاند ، گسترش مسجدالحرام ، و بیان مراد از این مسجد بخش‌های آغازین این باب را برساخته‌اند.
۳. باب دوم کتاب درباره مسجدالنبی است که همچون باب نخست، در آغاز به تاریخ مدینه و مسجدالنبی پرداخته است. نویسنده این باب را با ساخت و سازهای مسجدالنبی آغاز می‌کند و سپس حدود حرم مدینه و نام‌های این شهر را می‌آورد.وی احکام، ویژگی‌ها و فضیلت‌های مسجدالنبی را در ۴۰ بند یاد کرده که برخی از آن‌ها بدین قرارند: حرمت صید ، خاک و سنگ حرم مدینه، استحباب روزه و صدقه در مدینه، نذر نماز گزاردن در مسجدالنبی و فضیلت نماز در آن مسجد.
۴. باب سوم کتاب به تاریخ، احکام و فضیلت‌های مسجدالاقصی اختصاص دارد. نویسنده در این باب، نام‌های مسجدالاقصی و آیات و روایت‌های فضیلت این مسجد را یاد کرده و سپس به احکام مسجدالاقصی در۲۰ بند پرداخته است که از آن جمله‌اند: فضیلت نماز و مقدار فضیلت آن ، استحباب ختم قرآن در مسجدالاقصی و استحباب احرام برای حج و عمره از این مسجد.
۵. باب چهارم کتاب در بیان احکام همه مساجد به گونه مطلق است که در ۱۳۷ بند تنظیم شده است. برخی از احکام این باب عبارتند از: جواز خوابیدن در مساجد ، خوردن نان و میوه در مساجد ، بیرون بردن سنگ و خاک از مساجد ، روشن کردن مسجد با روغن نجس ، ساختن مسجد در گورستان و کوتاه کردن ناخن و مو در مسجد.

۶ - ویژگی های کتاب

---

۱. وی در نگارش اعلام الساجد از منابع گسترده فقهی، لغوی، حدیثی و تاریخی بهره برده که از آن جمله‌اند: اخبار مکه ازرقی ، اخبار مکه فاکهی ، صحیح مسلم ، صحیح بخاری و مناسک نووی .
۲. آثار تاریخی و فقهی بعد نیز به این کتاب استناد کرده‌اند که از آن جمله‌اند: نسیم الریاض علی شفاء القاضی عیاض نوشته علامه شهاب، الجامع اللطیف از ابن ظهیره، اتحاف الاخصاء بفضائل المسجدالاقصی اثر سیوطی .
۳. زرکشی حدیث‌های کتابش را گاه بدون سلسله اسناد راویان و گاه با ذکر دقیق آن‌ها آورده است. .گاهی نیز پس از آوردن روایت ، راوی آن را جرح و تعدیل کرده است. .
۴. چنان که از نام کتاب پیدا است، زرکشی این کتاب را در بیان احکام فقهی مساجد نگاشته است. وی پیش از بیان احکام و ویژگی‌های مساجد سه گانه، به پیشینه تاریخی مکان‌های مسجدالحرام و مسجدالنبی نیز اشاره کرده و گاه آگاهی‌های گسترده به دست داده است.او به بیان حدود حرم و فلسفه آن‌ها پرداخته و ابیاتی در این زمینه آورده و درباره اسامی و حدود مکان‌هایی چون منا ، مزدلفه و عرفات قلم زده است. همچنین به منطقه‌ای گسترده تر از مکه نظر کرده و به بیان حجاز و جزیرة العرب و اسامی، حدود و وجه نام گذاری آن‌ها اشاره و نام‌های مکه را در ۳۰ عنوان یاد کرده است.
۵. زرکشی پس از دادن آگاهی‌های تاریخی، به بیان احکام و ویژگی‌های مسجدالحرام پرداخته است. شماره گذاری احکام از ویژگی‌های این کتاب به شمار می‌رود. او احکام این باب را در ۱۲۵ بند یاد کرده است که برخی از آن‌ها گم شده‌اند و در کتاب موجود نیستند. او افزون بر بیان احکام فقه شافعی که کتاب بر پایه آن نگاشته شده، به باورهای دیگر مذاهب همچون حنفی ، حنبلی و مالکی اشاره کرده است.
۶. زرکشی پس از بیان حکم در یک بند، گاه فروعی را در شرح و تفصیل آن آورده و گاهی نیز برداشت‌های شخصی خود را که پیش از وی یاد نشده، با عنوان «فروع نقل نشده» بیان کرده است. آغاز کردن برخی از احکام با پرسش، از شیوه‌های او در بیان احکام است. برخی از احکام فقهی این باب بدین قرارند: تقدم امام بر ماموم در کعبه ، نماز درون کعبه و بر سقف آن ، وضو و غسل با آب زمزم و باورهای فقهی درباره آن ، قطع درخت حرم ، و صید در آن.
۷. نویسنده افزون بر احکام فقهی مسجدالحرام، به ویژگی‌ها و فضیلت‌ها و آداب زیارت آن در بندهایی جداگانه پرداخته؛ همچون: دعا کردن هنگام دیدن کعبه ، وارد شدن به مسجدالحرام با خضوع و خشوع ، و فضیلت نماز در این مسجد.

۷ - نسخه شناسی

---

ابوالوفاء مصطفی مراغی کتاب اعلام الساجد را با بهره گیری از چند نسخه خطی تصحیح کرده و مقدمه‌ای مختصر در شرح حال و آثار زرکشی نگاشته و در انتشارات احیاء تراث اسلامی قاهره به سال ۱۳۸۴ق. در ۴۴۷ صفحه با قطع وزیری به چاپ رسانده است. ابوالوفاء فهرست‌هایی از آیات ، حدیث‌ها، نام‌های خاص و مکان‌ها را همراه عکس‌هایی از حرم مکی و مدنی در پایان کتاب گنجانده است. تصحیح دیگر کتاب به دست ایمن صالح شعبان صورت پذیرفته است. او این کتاب را در انتشارات دار الکتب العلمیه لبنان به سال ۱۴۱۶ق. به چاپ رسانده است. وی تحقیق خود را بر پایه تحقیق اول سامان داده و علت انتشار دیگر بار آن را کمیابی چاپ و تحقیق اول دانسته است.

۸ - فهرست منابع

---

الاتقان: السیوطی (م. ۹۱۱ق.) ، به کوشش سعید، لبنان، دار الفکر، ۱۴۱۶ق؛ الاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛ البرهان فی علوم القرآن: الزرکشی (م. ۷۹۴ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ق؛ شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م. ۱۰۸۹ق.) ، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق؛ معجم المؤلفین: عمر کحاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی؛ معجم مطبوعات العربیه: یوسف الیان سرکیس، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق؛ هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (م. ۱۳۳۹ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

۹ - پانویس

---